ترانه های خیام

شاید کمتر کتابی در دنیا مانند مجموعة ترانه های خیام تحسین شده، مردود و منفور بوده، تحریف شده، بهتان خورده، محکوم گردیده، حلاجی شده، شهرت عمومی و دنیاگیر پیدا کرده و بالاخره ناشناس مانده. اگر همة کتاب هایی که راجع به خیام و رباعیاتش نوشته شده جمع آوری شود تشکیل کتابخانة بزرگی را خواهد داد . ولی کتاب رباعیاتی که به اسم خیام معروف است و در دسترس همه می باشد مجموعه ای است که عمومًا از هشتاد الی هزار و دویست رباعی کم و بیش در بر دارد؛ اما همة آن ها تقریبًا جنگ مغلوطی از افکار مختلف را تشکیل می دهند . حالا اگر یکی از این نسخه های رباعیات را از روی تفریح ورق بزنیم و بخوانیم در آن به افکار متضاد، به مصمون های گوناگون و به موضوع های قدیم و جدید بر می خوریم؛ بطوریکه اگر یکنفر صد سال عمر کرده باشد و روزی دو مرتبه کیش و مسلک و عقیدة خود را عوض کرده باشد قادر بگفتن چنین افکاری نخواهد بود . مضمون این رباعیات روی فلسفه و عقاید مختلف است از قبیل : الهی، طبیعی، دهری، صوفی، خوشبینی، بدبینی، تناسخی، افیونی، بنگی، شهوت پرستی، مادی، مرتاضی، لا مذهبی، رندی و قلاشی، خدائی، وافوری . . . آیا ممکن است یکنفر این همه مراحل و حالات مختلف را پیموده باشد و بالاخره فیلسوف و ریاضی دان و منجم هم باشد؟ پس تکلیف ما در مقابل این آش در هم جوش چیست؟ اگر به شرح حال خیام در کتب قدما هم رجوع بکنیم بهمین اختلاف نظر بر می خوریم. این اختلافی است که همیشه در اطراف افکار بزرگ روی می دهد . ولی اشتباه مهم از آنجا ناشی شده که چنانکه باید خیام شناخته نشده و افسانه هائی که راجع باو شایع کرده اند این اشکال را در انتخاب رباعیات او تولید کرده است. در اینجا ما نمی خواهیم به شرح زند گی خیام بپردازیم و یا حدسیات و گفته های دیگران را راجع باو تکرار بکنیم . چون صفحات این کتاب خیلی محدود است . اساس کتاب ما روی یک مشت رباعی فلسفی قرار گرفته است که باسم خیام، همان منجم و ریاضی دان بزرگ مشهور است و یا بخطا باو نسبت می دهند . اما چیزی که انکار ناپذیر است، این رباعیات فلسفی در حدود قرن پنج و شش هجری بزبان فارسی گفته شده. تا کنون قدیمترین مجموعة اصیل از رباعیاتی که به خیام منسوب است، نسخة اکسفرد می باشد که در سنة ٨٦٥ در شیراز کتابت شده . یعنی سه قرن بعد از « بودلن » خیام و دارای ١٥٨ رباعی است، ولی هما ن ایراد سابق کم و بیش به این نسخه وارد است. زیرا رباعیات بیگانه نیز درین مجموعه دیده می شود.